Toespraak dodenherdenking 4 mei 2023 - door burgemeester Nanning Mol

Wat is het goed dat wij hier allen zijn samengekomen op de Brink van Laren. Wij herdenken vandaag alle Nederlanders, burgers én militairen, die in ons Koninkrijk of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord in oorlogssituaties en bij vredesoperaties, sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.

Wat is het goed dat wij hier allen zijn samengekomen op de Brink van Laren. Wij herdenken vandaag alle Nederlanders, burgers én militairen, die in ons Koninkrijk of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord in oorlogssituaties en bij vredesoperaties, sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.

Ook staan wij stil bij het feit dat oorlog niet tot het verleden behoort en ook niet ver weg is. De vluchtelingen uit Oekraïne die wonen in Laren en vandaag bij deze herdenking aanwezig zijn, wil ik daarom speciaal welkom heten, net als de vele vrijwilligers die hen hebben opgevangen en ondersteund.

Hoe verder een oorlog achter ons ligt, hoe makkelijker we vergeten. De beelden van de oorlog in Oekraïne zien we dagelijks. Maar de Tweede Wereldoorlog is dit jaar alweer 78 jaar geleden geëindigd. En hoe verder een oorlog achter ons ligt, hoe makkelijker het is om de schade, het leed en alle individuele mensen die zijn vermoord of zijn omgekomen, te vergeten, omdat hun verhalen niet meer worden verteld en gedeeld. 

Dat mogen we dus niet laten gebeuren! Daarom ben ik er zo trots op dat in Laren, hoe verder de Tweede Wereldoorlog achter ons ligt, er juist steeds meer wordt gedaan om zaken te achterhalen en herinneringen vast te leggen. En wij ook steeds meer fysiek en zichtbaar aandacht geven aan mensen uit Laren die zijn vermoord of omgekomen.

Stichting Stolpersteine

Er is dit jaar ook een nieuw initiatief bijgekomen. Ed Spetter en Alex Oostvogels, twee betrokken inwoners van ons dorp, hebben de Stichting Stolpersteine opgericht. Deze stichting spant zich in om in Laren gedenktekens aan te brengen in de stoep voor de voormalige woonhuizen van mensen die door de nazi’s zijn vermoord. 

Vandaag is het eerste Stolpersteine-monument in Laren onthuld. Aan de Hein Keverweg, naast Singer Laren, waar vroeger pension ‘De Hoeve’ heeft gestaan. 

Pension ‘De Hoeve’

In pension ‘De Hoeve’ woonden twee hele bijzondere mensen: Ies Bleekrode en zijn vrouw Els Garms. Zij boden tijdens de Tweede Wereldoorlog onderdak aan een grote groep onderduikers. Dat zij dit deden was waanzinnig riskant. Zij gaven hiermee blijk te beschikken over een enorme opofferingsgezindheid als zij anderen konden helpen. 

Maar het verhaal van pension ‘De Hoeve’ kent helaas een tragisch einde. De onderduikers zijn verraden en ontdekt. En met bijna allen is het slecht afgelopen.

Vandaar dat wij zojuist 29 Stolpersteinen aan de Hein Keverweg hebben onthuld. 29 stenen die de namen van de 29 personen dragen die in 1943 op dit adres zijn gearresteerd, gedeporteerd en vermoord in Auschwitz. 1 jongetje wist tijdens de deportatie te ontsnappen en uit de trein te springen. Zijn naam is Leonard Vis. Hij leeft nog steeds. En hij is speciaal voor de onthulling van het monument overgekomen uit Canada, waar hij nu woont. Ik vind het een eer dat wij hem en de nabestaanden van de slachtoffers in Laren mogen ontvangen. Leonard zal zijn bijzondere verhaal met u delen. Over pension ‘De Hoeve’ is nu ook een indrukwekkend boek verschenen. Geschreven door Aaldrik Hermans. 

Afscheidsbrieven

In het boek zijn de levens van veel onderduikers die in De Hoeve verbleven uitvoerig beschreven. Je leert hen kennen. En wat mij bij het lezen het meest aangreep waren de passages van vele laatste brieven van onderduikers. 

Zo schrijft Benjamin van der Sluis op 19 oktober 1943 een monter briefje aan vrienden vanuit de trein onderweg naar Auschwitz: ‘Lieve allen, wij zitten zeer genoeglijk in de trein en zijn dicht bij Groningen, dus aanvaarden wij de reis naar het grote onbekende. Er heerst hier een goede stemming, daar wij allen overtuigd zijn van een voorspoedig einde. Nu lieve mensen neem ik afscheid. Nogmaals het allerbeste en goede gezondheid en tot spoedig weerziens!’ 

De zussen Esther en Rachel schrijven een briefje aan familie in Hengelo: ’Lieve schatten, wij zitten in de trein, allen rustig en op ons gemak met de hele club in de beestenwagen en houden toch goede moed. Wij weten niet waarheen, twee dagen en nachten reizen. Een laatste groet aan allen en vele kussen. Niets meer sturen, wij komen met Gods hulp terug. Heel veel liefs van Esther en Chel. Dag allemaal! Kop op!’

Hetty Boas-Van Kollem schrijft in de trein ook nog een briefkaart met de volgende tekst: ‘Lieve mensen, een laatste groet uit de trein! Wij zijn nog bij elkaar. Wij hopen dat het zo blijft. Houd jullie maar flink, wij doen het ook. Houd moed, wij komen terug! Heel veel groeten van ons allen! Hetty.’

Het waren laatste groeten. Want ze kwamen niet meer terug. Benjamin, Esther, Rachel en Hetty en haar gezin en alle andere afgevoerde bewoners van ‘De Hoeve’ worden op 22 oktober in Auschwitz vermoord. 

Respect betonen aan de slachtoffers van pension ‘De Hoeve’

In het naoorlogse tumult zijn zij in de vergetelheid geraakt. Hun namen bestonden sindsdien slechts nog op lijstjes en in archieven. Maar dankzij de inspanningen van Aaldrik Hermans en Leonard Vis zijn zij weer gaan leven. En vandaag voegen wij het verhaal van ‘De Hoeve’ toe aan het verhaal over Laren in de Tweede Wereldoorlog. En dankzij de Stichting Stolpersteine kunnen wij recht doen en respect betonen aan de namen en levens van de slachtoffers.

Elk omgekomen leven herdenken

Dat doen wij hier ook op onze Brink. Het indrukwekkende tijdelijke monument met de zakdoeken en de prachtige plankjes op de herinneringsbomen symboliseren alle mensen die zijn omgekomen en vermoord. 

Op de bomen staan hun namen en van steeds meer namen kennen wij het verhaal. Zo betonen wij hen ons respect. En vergeten wij ze niet.

Er zijn dit jaar ook nieuwe plankjes bijgekomen. Zij dragen de namen van inwoners waarvan afgelopen jaar is ontdekt dat zij tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord. 

Verhalen over mensen levend houden

Alle inspanningen die wij in Laren plegen om de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog te herdenken hebben iets met elkaar gemeen. 

Van het monument voor de vermoorde kinderen van de Berg-stichting tot de Stolpersteine en de herinneringsbomen: Ze houden het verhaal over Laren in de Tweede Wereldoorlog en de bewoners die zijn omgekomen of vermoord, levend. En zorgen dat hun namen genoemd blijven worden. Zo houden we hen dicht bij ons. En vergeten wij hen niet! En daarmee doen we iets heel belangrijks. 

Het belang van herdenken 

Door te herdenken betonen we respect aan de slachtoffers. Door hun verhalen te blijven vertellen, laten we ook aan volgende generaties zien dat deze slachtoffers geen vage silhouetten uit een voorbije wereld zijn, maar mensen van vlees en bloed die heel veel op ons lijken.

En door te herdenken houden we het besef van de omvang van het leed en het feit dat oorlog iets is dat altijd voorkomen moet worden overeind. 

Zodat we nu en morgen en tot in de verre toekomst, ons tot het uiterste inspannen om de waarde van leven in vrijheid en vrede te verdedigen. Dat zijn wij aan allen die hun leven hebben gegeven, verschuldigd. Laten wij hen nu herdenken.

Nanning Mol,
Burgemeester Laren